DERS-2
KOOPERATİFÇİLİĞİN
ÜLKEMİZDEKİ DURUMU VE GELİŞİMİ
Geçen dersimizde Cumhuriyet
öncesi kooperatifçilik hareketimiz anlatılmıştı. Bu dersimizde Cumhuriyetin
ilanı ile başlayan kooperatifleşme hareketi ve gelişimi anlatılacaktır.
Cumhuriyet dönemindeki
kooperatifleşmeyi de iki bölümde ele alacağız.
1.
Planlı dönem öncesi (1923-1960)
2.
Planlı dönem sonrası kooperatifleşme (1961 ve sonrası) hareketi.
PLANLI DÖNEM ÖNCESİ (1923-1960) KOOPERATİFÇİLİK HAREKETİ
Cumhuriyetin
ilanından hemen sonra ilk kooperatifler kanunu diyebileceğimiz 21.4.1924
tarihli ve 498 sayılı "İtibari Zirai Birlikleri (Kooperatifleri)
Kanunu" yürürlüğe konulmuştur. Bugünkü anlamıyla tarım kredi
kooperatifleri kanunu olmaktadır. Bu kanuna dayalı olarak ilk kooperatif 1927
yılında İzmir'de "İtibarı Zirai Birliği" kurulmuştur.
1925
yılında Atatürk'ün de kurucu ortağı olduğu "Ankara Memurin Erzak
Kooperatifi" Ankara'da kurulmuştur.
1926
yılında ticari faaliyetleri düzenlenmek amacıyla çıkarılan Ticaret Kanununda
kooperatifler "Ticaret Ortaklığı-Kooperatif şirket" olarak tarif
edilmiştir.
Şekil 1.
Atatürk’ün bir tarımsal işletmeyi ziyareti.
1936 yılında Silifke kazası Tekir
Çiftliği Tarım Kredi kooperatifi kurulmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu
kooperatife kurucu ve 1 numaralı ortak olmakla hem kooperatifçiliğe olan
inancını ortaya koymuş, hem de modern tarım tekniğini uygulama konusunda yol
gösterici olmuştur.
Şekil 2.
Manisa Bağcılar
Kooperatifi'nin kuruluşuna ait Bakanlar Kurulu Kararı.
Şekil 3. Tekir Çiftliği Tarım Kredi Kooperatifinin kurucu
ortaklarını gösteren ana sözleşme sayfası.
Kooperatifçilik
çalışmaları 1950'li yıllardan itibaren bir canlılık sürecine girmiştir.
Nitekim ilk olarak
1961 Anayasası'nda
kooperatifçiliğe yer verilmiştir.
Şekil 4.
Atatürk'ün tarıma verdiği önemi resmeden bir yağlı boya tablo.
PLANLI
DÖNEM SONRASI (1961 VE
SONRASI) KOOPERATİFLEŞME HAREKETİ
Bu
dönemin en önemli özelliği kooperatifçilik konusu ilk defa Anayasada yer
almıştır. Nitekim 1961 Anayasa'sının 51. maddesinde "Devlet kooperatifçiliğin gelişmesini
sağlayacak tedbirleri alır" hükmüne yer verilmiştir.
I.
Beş Yıllık Kalkınma Planından başlayarak günümüze kadar olan dönemde
kooperatifleşmenin öneminin kırsal
kesime anlatılmasını kolaylaştırmak
bakımından devlet çeşitli proje ve modeller geliştirmiştir.
Bu
modellerin ilki tek tip çok amaçlı kooperatif dediğimiz "Köy Kalkınma
Kooperatifi" modelidir. Köy
Kalkınma Kooperatiflerinin kurulmasına 1964 yılında başlanmıştır.
Köy
Kalkınma Kooperatiflerince uygulanacak projelere kaynak temin etmek için "Dış Ülkelere
İşçi Göndermede Kooperatif Kuran Köylülere Öncelik Tanıma Projesi"
geliştirilerek yürürlüğe konulmuştur. 1965-1974 yılları arasında 1204
kooperatif projesine 42.277 kişilik işçi kontenjanı tahsisi yapılmıştır.
1969 yılında
1163 Sayılı Kooperatifler
Kanunu yürürlüğe konulmuştur. Bu
kanunla kooperatifçilik çalışmalarında konu bazında ihtisaslaşma eğilimi
başlamıştır.
Ancak
1163 sayılı kanuna göre kurulan kooperatifleri tarımsal amaçlı kooperâtifler ve
tarım dışı amaçlı kooperatifler olarak ikiye ayırmak gerekecektir,
Bugün
tarımsal amaçlı kooperatifler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile tarım dışı
kooperatifler ise Sanayi ve Ticaret
Bakanlığı ile ilgilendirilmiştir.
Biz
konumuz gereği bundan sonraki derslerimizde sadece tarımsal amaçlı
kooperatiflere değineceğiz.
TARIMSAL AMAÇLI
KOOPERATİFLER HANGİLERİDİR?
1163
sayılı kanunla kurulan tarımsal amaçlı kooperatifleri 1988 yılına kadar şu
ünvanları taşıyordu:
- Köy Kalkınma Kooperatifi
-
Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
-
Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
-
Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi
-
Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak-Su) Kooperatifi
-
Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
-
Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi Toprak ve Tarım Reformu Kooperatifi
-
Elektrik Üretim Kooperatifi
olmak üzere
(9) türden ibarettir.
1988
yılına gelindiğinde o zamanki adıyla Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı'nın
görev alanında bulunan (9) çeşit kooperatif sayısı yaklaşık 11.000 idi.
Şekil 5.
Elsanatları konusunda faaliyet gösteren
bir Köy Kalkınma
Kooperatifinin atölyesi.
şekil 6. Arıcılık
konusunda faaliyet gösteren bir Köy Kalkınma
Kooperatifinin kovanları.
Şekil 7.
Orman Köyünü Kalkındırma
Kooperatifinin ormancılık
faaliyeti.
Şekil 8. Su
ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifinin balıkçılık faaliyeti.
Şekil
9. Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifinin
hayvancılık
uygulamaları.
Şekil 10.
Zirai Sulama, Toprak
Muhafaza ve Arazi Islahı
(Toprak-Su) Kooperatifinin
sulama tesisleri.
Şekil 11.
Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi Ortaklarının çay hasadı.
Şekil 12. pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
idare binası.
Şekil 13. Zirai alet ve ekipman projesi uygulayan
bir kooperatifin çalışmaları.
1163
Sayılı Kooperatifler Kanunu'nun günün ihtiyaçlarına cevap verememesi, ekonomik
faaliyetlerin serbest piyasa
ekonomisi şartlarına doğru yönelmesi gibi sebeplerle 1988 yılında ve
3476 sayılı kanunla mevcut kanunda önemli değişiklikler yapılmıştır.
KANUNDA YAPILAN
DEĞİŞİKLİKLER TARIMSAL AMAÇLI KOOPERATİFLERİ NASIL ETKİLEMİŞTİR?
Tarım
ve Köyişleri Bakanlığınca, 3476 Sayılı kanunla yapılan değişikliklerin mevcut
kooperatiflere yansıtılabilmesi için çalışma konuları aynı
veya benzer nitelikte
olan kooperatiflerin ana
sözleşmelerinde birleştirme çalışmaları yapılmıştır. Buna göre 4 tip ana
sözleşme geliştirilmiştir. Tarımsal kalkınma, Sulama, Su ürünleri, Pancar
ekicileri kooperatifi bünyesinde toplanan kooperatifler aşağıda açıklanmıştır.
1- TARIMSAL KALKINMA KOPERATİFİ
-
Köy Kalkınma Kooperatifi
-
Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
-
Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
-
Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
2- SULAMA KOOPERATİFİ
Zirai
Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak ve Su) Kooperatifi
3- SU ÜRÜNLERİ KOOPERATİFİ
-
Balıkçılık İstihsal Satış Kooperatifi
-
Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi
4- PANCAR EKİCİLERİ KOOPERATİFİ
Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
Ayrıca
kanunda yapılan değişikliklerle; kooperatiflerin ve üst kuruluşlarının sağlıklı
bir şekilde teşkilatlanabilmesi, ekonomik bakımdan güçlü bir yapıya kavuşması
için ortaklık payının değeri yeniden düzenlenmiştir.
Kooperatif
ve üst kuruluş ilişkilerinin geliştirilerek kooperatif organlarının daha
verimli çalışır hale getirilmesi sağlanmıştır.
Denetim
konusunda devletin denetimi yanında kooperatif ve kooperatif üst kuruluşlarının
denetici organları kanalıyla bir oto-kontrol sisteminin kurulması
hedeflenmiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder